مقاله: برنامه پیشنهادى دوره اجتهاد در حوزه علمیه

منبع: فصلنامه پیام حوزه 1378 شماره 22

متن کامل مقاله

پیش گفتار
ازمهم‏ترین وظایف نظام ادارى حوزه علمیه، بررسى و اصلاح وبرنامه‏ریزى و تکمیل نظام آموزشى حوزه علمیه در زمینه کتاب‏هاى‏درسى و روش‏هاى آموزشى و مقاطع تحصیلى و کیفیت تعلیم و تعلم‏است که همواره مورد عنایت‏سیاستگزاران و مدیران حوزه به ویژه‏در دوره ده ساله شوراى مدیریت‏حوزه و پس از آن شوراى عالى‏حوزه و همچنین مدیریت‏حوزه در سه دوره اخیر بوده و در این باره‏برنامه‏ریزى‏ها و مصوباتى تصویب و اجرا شده است. مجله پیام حوزه‏نیز براساس وظیفه خویش از آغاز فعالیت، به این مهم پرداخته‏است و تاکنون علاوه بر انتشار یک ویژه‏نامه مستقل، در شماره‏هایى‏متعدد، مطالبى در این باره منتشر کرده است. (1) مقاله زیر نیزکوششى براى طرح مجدد این مهم در بین حوزویان است.
نگاهى به مشکلات نظام آموزشى درس خارج حوزه
اجتهاد چیست و چگونه مى‏توان به دست آن یافت؟ زمان‏بندى ومرحله‏بندى دوره اجتهاد چگونه است؟این‏ها تنها بخشى از پرسش‏هایى است که براى طلبه‏اى که به دوره‏درسى خارج حوزه علمیه وارد مى‏شود، پیش مى‏آید.
همواره در حوزه، گروه بزرگى از فارغ‏التحصیلان سطوح عالیه حضوردارند که در پى تکمیل تحصیلات حوزوى خویش هستند، ولى برنامه وروشى منطقى و قانون‏مند که با نیازها و استعدادهاى سرشار ودرخشان آنان هماهنگى داشته باشد و وضعیت تحصیلى آنان را مشخص‏کند، در اختیارشان نیست.
معمولا طلاب بدین‏گونه عمل مى‏کنند که پس از مشورت با افرادى که‏سابقه بیشترى دارند، در یک یا چند درس فقه یا اصول حاضرمى‏شوند و سپس براساس ملاک‏هایى که براى خود تعیین کرده‏اند،استاد دلخواه خویش را پس از گذشت مدتى انتخاب مى‏کنند. این درحالى است که طلبه مجبور است در درس استاد با هر موضوع و در هرمرحله‏اى که باشد، شرکت کند، و از همان ابتدا خود را با مباحثى‏بدون گذراندن پیش‏نیازهاى لازم و شناخته شده در فقه یا اصول‏درگیر نماید.
عموم اساتید نیز معمولا برنامه خاصى براى طلاب تازه وارد در نظرنمى‏گیرند. گروهى از این طلاب بر اثر ممارست و تجربه و گذشت‏زمانى طولانى براى برخى از پرسش‏هاى خود جوابى مى‏یابند، جمعى‏دیگر نیز در وسط راه احساس ملالت نموده و جدیت آنان را در درس‏و بحث‏به افول مى‏گراید.
علاوه بر این موارد، نکات دیگرى نیز در دوره خارج قابل بیان‏است که به برخى از آن‏ها اشاره مى‏شود:الف) نبود زمان‏بندى مناسب در تعیین مدت لازم براى تحصیل دردوره خارج ب) نبود شاخص و معیار روشن براى مشخص کردن فارغ‏التحصیلى دراین دوره ج) نبود برنامه‏اى کلى در هنگام تحصیل، در جهت‏شناسایى‏استعدادها و نیازهاى فردى و نیازهاى گوناگون اجتماعى براى‏هماهنگ کردن رشته تحصیلى آنان با این نیازها و استعدادها; د) عدم بهره‏ورى از تمامى استعدادها و خلاقیت‏هاى ممتاز طلاب دردوره تحصیلى اجتهاد.
دور نماى فوق بیان‏گر گوشه‏اى از وضعیت فعلى نظام آموزشى درس‏خارج است. چنان‏چه حجم روزافزون ورود طلاب به دوره خارج را باتعداد فارغ‏التحصیلان و مجتهدان این دوره مقایسه کنیم به خوبى‏در مى‏یابیم که نظام آموزشى حوزه در دوره درس خارج با مشکل‏روبه‏رو است، لذا لازم است ضمن عنایت‏به محاسن و برکاتى که این‏شیوه تاکنون به همراه داشته، با توجه جدى به رسالت‏بسیارسنگین و خطیر حوزه‏هاى علمیه در این عصر، و بر اساس دیدگاه‏هاى‏همه صاحب‏نظران و فرزانگان، کمبودها با برنامه‏اى صحیح و جامع،برطرف شود.
این مهم با عنایت‏به این که حوزه‏هاى علمیه و نظام آموزشى آن،حاصل تلاش‏ها و تدابیر گران‏سنگ و زحمات طاقت فرساى فقهاى‏بزرگوار و اساتید معظم «ادام الله ظلهم الشریف‏» در طول تاریخ‏است و هم‏چنین براساس سیره علماى اعلام همواره اصلاحاتى در جهت‏پویایى بیشتر و رفع نواقص و معایب احتمالى انجام شده است،ضرورت و همیت‏برنامه‏ریزى جدى و اصولى براى تکمیل نظام آموزشى‏مقطع اجتهاد حوزه را آشکارتر مى‏نماید.
طرح برنامه آموزشى مقطع خارج حوزه قدمى کوچک است که با ارائه‏آن به اساتید و طلاب محترم، از کلیه صاحب‏نظران و دلسوزان،انتظار مى‏رود که با بررسى دقیق آن، زمینه رشد و بالندگى‏حوزه‏هاى علمیه را بیش از پیش فراهم کنند. در برنامه آموزشى‏دوره خارج حوزه‏هاى علمیه در اولین گام باید مسایل کلان وسیاست‏هاى اساسى را مورد توجه قرار دهیم.
در سیاستگذارى مقطع آموزشى اجتهاد، فصل‏هاى زیر داراى اهمیتى‏خاص هستند: فصل اول) اهداف آموزشى دوره اجتهاد فصل دوم) شیوه آموزشى مناسب در دوره اجتهاد فصل سوم) تعیین مسیر طبیعى و منطقى براى کسب اجتهاد، پس ازتشخیص دقیق موضوع و مستلزمات طبیعى آن فصل چهارم) شرایط حوزه‏هاى علمیه براى رسیدن به وضع مطلوب فصل پنجم) اصول کلى شیوه آموزشى پیشنهادى براى دوره اجتهاد فصل ششم)مرحله بندى آموزش در دوره اجتهاد با توجه به فراوانى‏اهداف و حصول آن در مراحل مختلف فصل هفتم) طرح کلى هر مرحله از مراحل دوره اجتهاد.
مراحل و اهداف آموزشى دوره اجتهاد
اهداف دوره اجتهاد را مى‏توانیم در سه هدف عمده خلاصه کنیم: 1) تربیت مجتهد متجزى که در یکى از ابواب فقهى به استنباطبپردازد. 2) تربیت مجتهد مطلق براى استنباط تمام احکام، یا تربیت کسانى‏که بالفعل احکام مهم و عمده ابواب فقهى متداول را استنباطکرده باشند. 3) تربیت مجتهد فقیه نظریه‏پرداز که توانایى نظام سازى در یک‏یا چند زمینه از زمینه‏هاى فقه اسلامى را دارا باشد.
به عنوان نمونه براى رسیدن به نظام اقتصادى اسلام یک فقیه،نخست‏باید نظریه‏پردازى خوب و سپس یک مکتشف خوب براى نظام‏اقتصادى اسلام و یا هر یک از دیگر نظام‏هاى اجتماعى و سیاسى وقضایى و حقوقى اسلام باشد.
بنابراین مى‏توانیم میان اجتهاد و فقاهت تفاوت قایل شویم و هرمجتهدى را فقیه ندانیم، زیرا هر مجتهدى نظریه‏پرداز و نظام سازنخواهد بود. هر چند هر فقیهى را باید مجتهد بدانیم، زیرا که یک‏نظریه‏پرداز و نظام‏ساز باید مسیر طبیعى اجتهاد را طى کرده‏باشد.
شیوه آموزشى مناسب دوره اجتهاد
در حال حاضر شیوه معمول، در دوره اجتهاد، شیوه استاد محوراست. این روش گرچه از نقاط قوت خوبى برخوردار است، اما بیشتردر جهت تکامل استاد از آن بهره‏بردارى شده است، لذا با توجه به‏اهداف اساسى این دوره، مناسب است‏شیوه طلبه محور جایگزین آن‏شود.
در شیوه طلبه محور، استاد راهنما است و پرورش علمى صحیح و سریع‏طلاب هدف اصلى او است در این روش پژوهش راطلاب به صورت فردى‏یا گروهى و یا در مرحله‏اى فردى، و در مرحله‏اى بالاتر به صورت گروهى‏انجام مى دهند. و استاد، در این توجیه‏گر و راهنما و ناظر وارزیابى خواهد بود.
مسیر طبیعى و منطقى گذر از تقلید به اجتهاد
مجتهد کسى است که ازمنابع تعیین شده بر اساس مبانى انتخاب شده‏با شیوه‏هاى صحیح و منتخب ،استنباط احکام را انجام دهد. بنابراین‏مجموعه منابع و مبانى و شیوه، قبل از هرگونه استنباطى بایدفراهم باشند. پس بر طالب اجتهاد لازم است: 1) منابع استنباط را مستدلا تعیین و مجموعه دلایل مورد قبول خوددر اصل حجیت هر منبع را با تعیین قلمرو حجیت آن و هم‏چنین‏رابطه منابع با یکدیگر، معین کرده باشد تا براساس آن‏ها به‏استنباط از این منابع بپردازد.
2) براى به‏دست آوردن مبانى اصولى مفید در استنباط، باید درمرحله نخست‏با تمام مبانى و آثار علمى و عملى هر مبنا و دلایل‏آن آشنایى داشته باشد سپس خود، انتخاب مبنا کرده باشد.
3) به دلیل آن که مبناى اصولى به تنهایى در استنباط کفایت‏نمى‏کند، لازم است مجتهد شیوه خاصى در استنباط داشته باشد، لذاقبل از ممارست در استنباط احکام، باید مبنا را در شیوه‏استنباط مستحکم کرد و براى حصول آن وقوف به تمام شیوه‏هاى‏استنباط و ارزیابى آن ضرورت دارد.
4)متعلم پس از تعیین منابع‏و انتخاب مبانى اصولى و تعیین شیوه مطلوب استنباط، باید به‏ممارست استنباط بپردازد. این مرحله از کار مستنبط را مى‏توان‏به شکل زیر مرحله بندى کرد: مرحله نخست) پرداختن به استنباط. کلیات و اصول ابواب فقهى وقواعد عمده فقهى. مرحله دوم) ممارست در استنباط فروع در یک باب فقهى. مرحله سوم) ممارست در استنباط فروع در مجموعه ابواب فقهى. مرحله چهارم) آشنایى با نظریه‏پردازى و سپس پرداختن به‏نظریه‏پردازى. مرحله پنجم) آشنایى با نظام‏سازى و سپس پرداختن به نظام سازى‏فقهى.
راه دستیابى به وضع مطلوب در تحصیل دوره اجتهاد
دوره مقدمات در حوزه را مى‏توان با دوره کارشناسى دانشگاه‏هابرابر دانست. از سوى دیگر در مقطع کارشناسى دانشگاهى، شیوه‏آموزشى کتاب محور، شیوه مطلوب نیست، پس به طریق اولى در مقطع‏سطح و خارج حوزه باید از شیوه پیشرفته‏ترى بهره گرفت.
از طرفى نیز پرورش روح تحقیق در تمام مقاطع تحصیلى از مهم‏ترین‏اهداف حوزه‏ها و دانشگاه‏هاى ما است.
هم‏چنین مى‏دانیم که ارایه دروس تمام دوره‏هاى آموزشى براساس‏تربیت روح خلاقیت و پژوهشگرى در دانش پژوهان امرى غیر عملى‏است، اما فعال کردن روح خلاقیت و پژوهشگرى در دوره‏هاى خارج وسطوح عالیه و پس از آن در دوره سطوح پایه و سپس مقدمات، عملى‏خواهد بود.
با توجه به آن چه بیان شد ،سزاوار است در درس‏هاى خارج ازابتداى آموزش در این دوره شیوه آموزشى شاگرد محور اجرا شود،و اساتید راهنما باتوجیه صحیح طلاب به سبک‏هاى آموزشى ،نقاطقوت و ضعف هرکدام ،و شیوه یا شیوه‏هاى اجرایى هر سبک را بیان‏کنند سپس با بیان طبیعت مقطع اجتهاد ،لوازم و مقدمات آن، ومسیر طبیعى، و چشم‏اندازها و افقهاى دور و نزدیک این دوره‏آموزشى براى طلاب خود، آنان را راهنمایى کنند. با توجه به‏شرایط حاکم برحوزه‏ها،چنان چه برخى از اساتید به جاى شروع یک‏دوره اصول و یا فقه به سبک متداول درحوزه‏ها ،تعدادى محدود راپذیرش نموده و آنان را در طى چند سال مشخص، براساس یک برنامه‏مدون به مرحله‏اى معین از رشد علمى برسانند، و به جاى شیوه‏اکتفا به القاى مطالب علمى، به شیوه فراهم کردن زمینه مطالعه‏و تحقیق و راهنمایى به سوى منابع توجه نموده و کار نظارت صحیح‏علمى را اساس حرکت‏خود قرار دهند، در مدت زمانى محدود بیشترین‏نتایج را در زمینه پرورش مجتهدین مطلوب به‏دست‏خواهند آورد.
اصول کلى شیوه آموزشى پیشنهادى
پس از آن چه تاکنون به آن اشاره شد، به محورهاى شیوه آموزشى‏پیشنهادى در دوره خارج مى‏پردازیم;1) تعیین دقیق مجموعه سرفصل‏هاى کلان و لازم براى آموزش در دوره‏مقطع اجتهاد.
2) طبقه بندى مباحث و سرفصل‏هاى تعیین شده.
3) تعیین نحوه راهنمایى و نظارت و آموزش و مقدار دخالت و نوع‏نظارت استاد در امر پژوهش به تناسب مراحل مختلف.
4) تشخیص موارد حساس و لغزش‏گاه‏هاى فکرى و عملى در مجموعه‏مباحث اصولى و فقهى که یک استاد باید در آن مباحث‏بیشترین نقش‏را داشته باشد.
5) چناچه استادى مبنانى کار خود را بر نظارت و راهنمایى در حدلزوم قرار دهد به طور طبیعى طلبه دوره خارج از وابستگى به‏استاد، به سمت استقلال حرکت‏خواهد کرد.
این تدرج در حذف وابستگى -که براساس اهداف تعیین شده، مى‏باشدباید به مرور زمان ملموس شود، و مطابق معیارها و ضوابط تعیین‏شده همیشه بتواند زیر نظر استاد خبره، خود را بیازماید وارزیابى کند و براى همیشه رشد خود را مرهون زحمات وراهنمایى‏هاى مفید استاد یا اساتید خود ببیند و حق نعمت و شکرآن را به نحو احسن ادا نماید، تا اساتید محترم نیز شاهد برکات‏این راهنمایى و نظارت شایسته خود باشند و طلاب، همیشه خود را-به رغم رشد و تکامل مستمر- از غرور علمى برحذر دارند، و بالمس تواضع و فروتنى اساتید خود، مجموعه صفات کمالى شایسته رادر خود تحقق بخشند.
6) اساتید محترم به تناسب توان خود شاگرد بپذیرند، و کیفیت‏کار را فداى کمیت طلاب نکنند .
7) اساتید محترم نیز با استفاده از این سبک آموزشى، تحقیقات‏خود را توسط تربیت‏شدگان تکمیل کنند.
سرفصل‏هاى اجتهاد
سرفصل‏هاى اجتهاد در مرحله اول: 1) آشنایى تفصیلى و تخصصى با تاریخچه فقه و اصول 2) آشنایى با حقیقت اجتهاد و مراتب و اقسام و راه‏هاى تحقق آن 3) آشنایى با کلیه مبانى اصولى با ارایه دلایل آن 4) آشنایى با طبقه‏بندى کاربردى کلیه مباحث اصولى 5) آشنایى با طبقه‏بندى کلیه مباحث فقهى و قواعد فقهى 6) آشنایى با انواع و مراتب فقاهت و شیوه‏هاى گوناگون استنباط‏از عصر غیبت تا عصر حاضر در کنار کتاب‏شناسى تفصیلى آن 7) انتخاب مبنا در دو زمینه منابع استنباط و شیوه صحیح‏استنباط.
سرفصل‏هاى اجتهاد در مرحله دوم: 1) بررسى و مقایسه کلیه مبانى اصولى مورد نیاز در استنباطفقهى و انتخاب مبنا در هر مساله اصولى 2) به کارگیرى شیوه مناسب براى استنباط، در زمینه کلیات ابواب‏فقهى 3) به کارگیرى شیوه استنباطى منتخب براى تفقه در یک باب فقهى واستنباط احکام کلیه مسایل آن باب فقهى.
سرفصل‏هاى اجتهاد در مرحله سوم: 1) استنباط احکام- تمام مسایل قابل توجه- در کلیه ابواب فقهى-اجتهاد مطلق و بالفعل-. 2) نظریه‏پردازى فقهى 3) نظام سازى فقهى
کلیات برنامه پیشنهادى مقطع اجتهاد
دوره عمومى اجتهاد
تعریف: دوره اجتهاد یک، در نظام آموزشى حوزه، دوره فوق تخصصى است، که‏طلاب پس از گذراندن دوره تخصصى سطح چهار جهت تحکیم پایه‏هاى‏اجتهاد و استنباط خویش، آن را در سه بعد: منابع، مبانى و شیوه‏استنباط، مى‏گذرانند.
این دوره براى کلیه رشته‏هاى فقه به عنوان دوره پایه اجتهاد درآن رشته‏هاى علمى به شمار مى‏رود.
اهداف: الف) تحکیم پایه‏هاى استنباط و اجتهاد محققان و متخصصان علوم‏حوزوى. ارشد و ب) پرورش اساتید سطوح عالى حوزه و مراکز علمى و آموزشى درمقطع کارشناسى‏دکترا. ج) ایجاد آمادگى براى ورود به دوره بالاتر اجتهاد.
پذیرش: گزینش طلاب براى این دوره، از میان فارغ‏التحصیلان سطح چهار (2) انجام مى‏شود.
مدت: حداقل دوره، سه سال و حداکثر ساعات آموزشى آن، نه‏صد و شصت‏ساعت مى‏باشد.
چگونگى این دوره:اساس این دوره محوریت تحقیق و پژوهش در آموزش فضلا به شرح زیراست: الف) نظام تعلیم و تعلم در این دوره براین اساس است که استادنقش راهنما داشته، و طلاب جهت فهم و تعمق در مطالب درسى به‏پژوهش بپردازند به طورى که استاد چارچوب و منابع و شیوه پژوهش‏را در اختیار آنان نهاده، و در پایان، نقاط ضعف ایشان رابرطرف کند.
ب) مجموعه آموخته‏ها و تحقیقات علمى طلاب در این مقطع، به صورت‏ارایه رساله علمى انجام مى‏شود و طلاب موظف‏اند براساس‏دستورالعمل مربوط در پایان این دوره، رساله تحقیقى تنظیم‏کنند.
ج) حداکثر یک سال فرصت مطالعاتى جهت تکمیل پایان‏نامه درنظرگرفته شود. سطح مورد نظر براى فراغت از تحصیل در این دوره به‏قرار زیر است.
1) انتخاب دلیل و مبنا در زمینه حجیت هر یک از منابع استنباطبا تعیین دقیق قلمرو هر منبع.
2) آگاهى تفصیلى از تمام مبانى اصولى موثر در استنباط.
3) انتخاب مستدل شیوه صحیح استنباط و تدوین آن در رساله‏اى‏استدلالى.
مدرک تحصیلى:مدرک تحصیلى این دوره، مدرک اجتهاد یک مى‏باشد.
دوره اجتهاد عمومى دوم
تعریف: دوره اجتهاد دو در نظام آموزشى حوزه، دوره فوق تخصصى است که‏طلاب پس از گذراندن دوره اجتهاد یک، براى ممارست عملى استنباط،و صاحب‏نظر شدن در یکى از رشته‏هاى فقهى، باید آن را بگذرانند.
اهداف: الف) تربیت محققان و مولفان صاحب‏نظر در یکى از رشته‏هاى فقهى ب) پرورش اساتید سطوح عالى حوزه و مراکز علمى و آموزشى درمقاطع کارشناسى ارشد و دکترا; ج) ایجاد آمادگى براى ورود به دوره اجتهاد سه (3) .
پذیرش:گزینش طلاب براى این دوره، از میان فارغ‏التحصیلان دوره اجتهادیک، انجام مى‏پذیرد.
مدت:حداقل مدت این دوره چهار سال مى‏باشد، و حداکثر ساعات آموزشى‏آن ششصد و هشتاد ساعت است.
شکل دوره:1) کلیه فعالیت‏هاى علمى و پژوهشى زیر نظر استاد راهنما انجام‏مى‏پذیرد.
2) فراغت از تحصیل در این دوره عبارت است از: الف) انتخاب مبنا در کلیه مسایل اصولى دخیل در استنباط فقهى ب) ممارست استنباط در کلیات ابواب فقه و قواعد فقهى، در تمام‏ابواب فقه ج) ممارست استنباط در یک رشته تخصصى فقهى و تخصص در تمام‏مسایل کلیدى و مهم آن رشته. د) تدوین رساله‏هاى علمى در کلیه زمینه‏هاى یاد شده.
مدرک تحصیلى:مدرک تحصیلى این دوره، مدرک اجتهاد دو مى‏باشد.
پى‏نوشتها
1 تاکنون مطالب زیر در شماره‏هاى مختلف پیام حوزه درباره‏نظام آموزشى منتشر شده است.
پیش‏شماره:امروز و فرداى حوزه‏ها صص 81-94; ساختار مدیریت‏حوزه،صص‏95-102;
2)سیر تاریخى تشکیل شوراى عالى و مدیریت‏حوزه، صص‏7-23; گزارشى‏از رشته تخصصى کلام، صص‏47-53; نظرخواهى درباره ده مساله مهم‏حوزوى، صص‏67-71.
شماره دوم:مرکز آموزش‏هاى تخصصى تبلیغ، صص‏39-43; نظرخواهى درباره ده‏مساله مهم حوزوى،صص‏44-46.
شماره سوم: برنامه چهارساله رشته تخصصى تفسیر، صص‏30-42.
شماره چهارم: برنامه آموزشى رشته تخصصى کلام، صص‏24-41; گزارشى‏از اجلاسیه بررسى شیوه‏هاى کاربردى رهنمودهاى مقام معظم رهبرى،صص‏42-60; پاسخ خوانندگان مجله به‏«نظرخواهى درباره ده مساله‏مهم حوزوى‏» صص 61-69;شرایط اجتهاد از نظر وحید بهبهانى، صص‏80-91.
شماره پنجم: طرحى تازه براى مقابله با کمبودها، صص‏2-4.
شماره‏ششم:دستاوردهاى سه ساله شوراى‏عالى حوزه علمیه، صص‏44-50;بررسى فعالیت‏هاى‏سه ساله مدیریت‏حوزه علمیه، صص‏50-69.
شماره هشتم: بازنگرى در نظام آموزشى حوزه،صص‏2-5; گفت‏وگو باحضرات آیات و حجج اسلام سبحانى، صص‏49-62 و اعتمادى، صص‏62-75.
شماره نهم: بازنگرى در نظام آموزشى و حفظ سنت‏ها، صص‏2-5;برنامه رشته تخصصى تبلیغ، صص‏14-24; بیانات دو تن از مراجع‏عظام درباره بازنگرى در نظام آموزشى حوزه، صص‏24-37 و علامه سیدمرتضى عسگرى و محفوظى و پایانى، صص‏55-81.
شماره دهم و یازدهم: بیانات سید محسن خرازى و محمد هادى معرفت‏درباره بازنگرى در نظام آموزشى حوزه، صص‏141-165.
شماره سیزدهم: دستاوردهاى «اجلاسیه بررسى نظام آموزشى‏حوزه‏»،صص‏8-35; مهم‏ترین اصول در بازنگرى نظام آموزشى،صص‏35-40; عمده‏ترین نیازهاى جهان اسلام و وظایف حوزه علمیه، صص‏40-49.
شماره چهاردهم: جایگاه گروه‏هاى تخصصى و بررسى مشکلات آنان،صص‏9-31; مصلحت در فقه، صص‏71-81. شماره هفدهم: طرح دوره آموزشى‏کوتاه مدت حوزه علمیه، صص‏5-13.
شماره نوزدهم: حوزه و تبلیغ، صص‏2-6; مهم‏ترین وظایف حوزه ازدیدگاه آیه الله راستى کاشانى (دبیر شوراى عالى، صص‏8-15; رسالت‏حوزه‏هاى علمیه و دعوت از اساتید صص‏15-22.
شماره بیستم: و نسل جوان، صص 2-5; و ویژه‏نامه شماره 12 حاوى‏تعداد… مقاله و تعداد… گفت‏وگو درباره مسایل حوزه و نظام‏آموزشى و معرفى و نظرخواهى از 16 حوزه علمیه که در مجلات پیام‏حوزه از پیش شماره تا شماره 21 منتشر شده است.
2ک منظور از سطح چهار بالاترین دوره سطح است که در حال حاضر به‏فارغ‏التحصیلان مکاسب و کفایتین قابل اطلاق است.
3ک دوره اجتهاد سه (یا دوره فقاهت) دوره فوق تخصصى اجتهاد که‏براى تربیت مجتهدین مطلق نظریه‏پرداز و نظام‏ساز، درنظر گرفته‏شده است.