شاخصه‌های منظومه فقهی نظام خانواده

نشست «تدوین فقه نظام اجتماعی اسلام با محوریت خانواده» در ادامه سلسله نشست‌های علمی گفتمان معرفت مرکز تحقیقات اسلامی مشهد (وابسته به دفتر آیت‌الله مصطفی اشرفی شاهرودی)، با سخنرانی آیت الله سید منذر حکیم، رئیس پژوهشکده الذریه النویه و مدیر گروه فقه خانواده جامعه المصطفی العالمیه به صورت مجازی برگزار شد.

استاد سید منذر حکیم، در این نشست به بررسی و تعریف کلان نظام اجتماعی، خرده نظام خانواده، جامعیت نظام خانواده، سطوح نظام خانواده در سه سطح بیان توصیفی، مستندات اجزاء و مستدل سازی اجزاء نظام جامع خانواده پرداختند و گفتند: در واقع شبکه مسائل در این حوزه نیاز به مباحث جدی و ویژه‌ای دارد که دو مبحث به عنوان مقدمه در اینجا جای طرح دارد.

مولفه‌های یک نظام

بحث نخست اینکه وقتی عنوان و واژه نظام را به کار می‌بریم چند عنصر را در این مباحث و مفهوم نظام باید مد نظر قرار داد که هر یک از این عناصر اگر منتفی شوند نظامی در اینجا نخواهیم داشت. مقصود از نظام اجتماعی و فقه نظام خانواده، مجموعه‌ای از احکام و قوانین و مقرراتی است که در فقه ما از کتاب و سنت گرفته و تبیین شده است. این مجموعه از احکام به گونه‌ای هستند که هدف این نظام را تحقق می‌بخشند؛ مجموعه احکام هدفمند و هدفدار است که اهداف آن کاملا مشخص است. در کنار آیات الهی اهداف تربیتی و نهائی است.

اصرار بر تبیین هدف این احکام در قرآن وجود دارد؛ در قرآن بسیاری از اهداف تربیتی و تکامل بخش برای انسان وجود دارد که با یکدیگر مرتبط و هماهنگ هستند که مشخصات اصلی یک منظومه فقهی است.

استخراج ۲۰۰ آیه در نظام جامع خانواده

اگر نظام برای جامعه باشد همه ابعاد و اگر برای خانواده باشد همه نیاز‌های خانواده قابل توجه و تأمین است؛ به عبارتی شریعتی که ادعای کمال دارد باید به همه ابعاد انسان در حوزه فردی و اجتماعی توجه داشته باشد و اینها با یکدیگر مرتبط هستند و مراتبی از کمال را دارا هستند.

«ذَٰلِکَ الْکِتَابُ لَا رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ» ویژگی‌های افراد در جامعه متقین در سوره بقره آمده است؛ در مطلع سوره مومنون ویژگی‌های جامعه مومنین بیان شده است و در آیاتی که «یا ایها الذین امنوا» آمده است اجزای این نظام به دست می‌آید و «ایهاالناس» به جامعه انسانی توجه کرده است. در این مباحث نیاز‌های جامعه انسانی و ایمانی و جامعه متقین را از قرآن کریم به خوبی می‌توان به دست آورد و استنباط کرد و در کنار یکدیگر قرار داد.

برای تأسیس یک خانواده در فقه احکام فراوانی آمده است که در آن پایداری و استحکام و پویایی این جامعه مطرح می‌شود. برای تأمین مراتب این جامعه نیاز به مدیریت است که نیاز‌های مادی، معنوی، تربیتی، آموزشی، مهارتی و نیاز‌های مربوط به سلامت و بهداشت و درمان و حمایتی و دفاع از این خانواده و جامعه و نیاز‌های حقوقی و بیان وظائف و حقوق بسیار دارای اهمیت است؛ همه این نیاز‌ها و اهداف در قرآن کریم و روایات ائمه به وفور و بسیار چشمگیر مطرح شده است و ما از لحاظ مواد اولیه این نظام غنی هستیم.

تصویری از پیش درآمد شناخت نظام جامع خانواده / کلان نظام اجتماعی

آیا ما دنبال دستیابی این نظام هستیم؟ آیا می‌خواهیم منظومه جدید از خانواده طراحی کنیم؟ ویژگی‌های نظام خانواده در آیات متقین و مومنین آمده است و نیاز به پردازش دارد چراکه ساختار از آیات و روایات به دست می‌آید و سپس با استفاده از مطالب تفصیلی که در کتاب و سنت است منظومه به دست می‌آید.

سه نوع دستیابی به بحث نظام می‌توان متصور شد که یکی کشف این نظام و دیگری پردازش نظام است که اصول کلی آن کشف شده است؛ سوم ساختن این نظام است که ساختن این نظام منوط به امکاناتی است که یک فقیه داشته و نوع نگاهی که به مسائل دارد که شامل سیاسی، اقتصادی، دفاعی، نظامی، حقوقی و قضائی و … است. فقیه می‌تواند به شیوه‌های گوناگون این مجموعه احکام را عرضه کند و ارتباط و هماهنگی و تکامل این مجموعه را تدوین می‌کند.

در کتاب فقهی در مسائلی مانند نکاح، طلاق، به حج رفتن، خوردن و آشامیدن، معیار رفتار‌ها است و آمده اند رفتار را طبقه بندی کرده اند که شامل عبادات و معاملات شده است؛ خروجی این نظام جامع خانواده، خانواده‌ای سالم و پویا است. خانواده کوچکترین نهاد اجتماعی است.

قرآن کریم، جامعه انسانی را یک جامعه خانواده محور ترقی می‌کند و با توجه به خانواده محور بودن جامعه همه احکام اسلام چیده شده است. برای رسیدن به اهداف بلند این جامعه انسانی که متشکل از خانواده مطلوب و سالم است، باید به گونه‌ای پایدار و پویا مدیریت شود. این نظریه‌ای است که می‌شود روی آن بحث‌های فراوانی ارائه داد که در فوق به آن اشاره شده است.

راه دستیابی و مستندات همراه با شیوه رسیدن در این عرصه

این بحث را با توجه به لزوم تنقیح و بررسی شیوه دستیابی و با توجه به لزوم داشتن مبانی محکم و متین و با توجه به محور قرار دادن قرآن کریم ارائه کردیم؛ آیات شریفه قرآن در زمینه خانواده از فراوانی بسیار و گسترده برخوردار است. در یک تحقیق بیش از ۲۰۰ آیه درباره این نظام خانواده گردآوری شده است و مورد کنکاش و تحقیق در سطح سه حوزه علمیه در داخل و خارج از کشور است. با توجه به ظرفیت بالائی که در فقه اسلامی و خانواده ما وجود دارد می‌توان به اهداف متعالی دست پیدا کرد.

در این مبحث در واقع بر ضرورت داشتن یک روش علمی برای دستیابی به این نظریه و نظام جامع اشاره شده است چراکه داشتن نگاه جامع به این مسائل می‌تواند بسیاری از مسائل کنونی ما را حل کند و بحث‌های دیگر مثل ازدواج موقت، طلاق و انحلال خانواده وجود دارد و مباحث تعدد زوجات است که با نگاه جامع و نظام‌مند بودن احکام اجتماعی برای رسیدن این خانواده و جامعه به مراتب تقوا باز می‌گردد.

در قرآن سه هدف و مرتبه‌ برای رسیدن به تقوا در قرآن آمده است که یکی تقوای حداقلی است و تقوای متوسط و دیگری تقوای رفیع است. مرتبه نخست تقوی در سوره نساء آمده است که «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً ۚ. وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ. إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا» و در سوره حجرات می‌فرماید «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ» که هدف به وجود آورن جامعه بشری است.

منظور از «یا ایهااناس» ذکر و انثی است. در سوره نساء فرمود «اَیُّهَا النّاسُ اتَّقوا رَبَّکُمُ الَّذى خَلَقَکُم مِن نَفس وحِدَه وخَلَقَ مِنها زَوجَها» و صریحا این جامعه را خانواده محور معرفی می‌کند. در سوره‌های نساء و بقره و دیگر سوره‌ها به بحث خانواده و تحقق جوامع مطلوب می‌پردازد. به وجود آمدن جامعه انسانی در قرآن اهداف بلندی دارد و برای خانواده که سرچشمه وجود اجتماعی است قرآن فقط به تقوا اکتفا نمی‌کند و اهداف بسیار بلند هستند و نیاز است تا آیات را در کنار یکدیگر قرار داد.

در آیات آخر سوره فرقان قله رفیع را تقوا معرفی می‌کند «وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا» که ما را امامان و سروران متقیان قرار بده که این خانواده‌ها موفق و پویا باشند. آیا برای رسیدن به این قله راه و مسیری هست؟

سوره بقره و نساء درباره خانواده اسلامی مطلوب است

در سوره بقره و نساء درباره خانواده اسلامی مطلوب بحث شده است؛ این بحث مهم تربیتی است که خانواده و جامعه را مطرح می‌کند که هدف رسیدن به تقوا را تذکر گوشزد می‌کند. این حکم، فلسفه‌ای دارد و خشک و بدون خروجی نیست چراکه مالکیت نفس نشانه کمال انسانی است که باید در این دنیا و در این جامعه و این خانواده ساخته شود، اینها با یکدیگر مرتبط هستند. اگر بخواهیم انسان منهای جامعه و انسان منهای خانواده را تصور کنیم و احکامی برای او متصور شویم، این انسان، انسان ذهنی و کلی خواهد بود که این چنین انسانی در جامعه نداریم.

سوره نساء و حجرات درباره انسان، خانواده و جامعه است که حضور و حاکمیت خداوند را در این خانواده مطرح می‌کند؛ این تفاوت بین خانواده اسلامی و غیر اسلامی است. در خانواده اسلامی حضور خداوند در بنیه فکری و اندیشه‌ای است که حضور خداوند اساسی و کلیدی و پررنگ است.

همه انسان‌ها خلیفه خداوند هستند که این سنت کاربردی و تأثیرگذار است؛ حضور خداوند در اندیشه انسان به عنوان یک اصل مهم و شاه کلید است که عدم حضور خداوند انسان را به یک اومانیسم تبدیل می‌کند؛ انسان منهای خدا هیچ است.

در سوره مبارکه نور می‌فرماید «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ. مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ ۖ. الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ ۖ. الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبَارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ لَا شَرْقِیَّهٍ وَلَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ. نُورٌ عَلَىٰ نُورٍ ۗ. یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ ۚ. وَیَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ. وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ».

اگر خداوند در خانواده حضور داشته باشد خروجی آن بسیار حائز اهمیت است؛ سوره نور مشکلات جامعه را بررسی و حل می‌کند و بیان می‌کند که مشکلات این خانواده باید در این جامعه حل شود. آیا در چنین آیاتی نمی‌توان شاه کلید و نقطه محوری مورد تأکید خداوند را دید؛ در این نظریه بیان می‌شود که خداوند مستخلف است.

ما می‌توانیم به این ایده و نگاه عمیق برسیم که فقه اسلامی ما و اهل بیت (ع) معرفی و تبیین راه رسیدن انسان به کمال مطلوب بر عهده گرفته است؛ فقه عهده دار کشف و تبیین همه شرایط و ضوابط و موانع موجود در مسیر این منظومه الهی است. فقیه به احکام الهی نگاه عمیق دارد و قوانین خشک نیست بلکه قوانین تنظیم فرد با خود و خدا و خانواده اش است. رساله امام سجاد محتوا و روح احکام الهی را تبیین کرده است و همه این قوانین برای حقوق و احکام الهی که جامع نگر است ارائه شده است.

فقه آمده است تا انسان و روابط او را مدیریت کند و وقتی تنظیم شد جامعه نظم دقیقی پیدا می‌کند. وقتی خانواده به عنوان عنصر کوچک تنظیم شد در نتیجه مطلوب خواهد بود و این ارتباط را در بین آیات قرآنی می‌توان دید. این احکام حدود الهی است؛ احکام هدفمند، مرتبط و هماهنگ هستند.

مجموعه‌ای از احکام الهی برای جامعه سالم و پویا داریم که نشان دهنده کمال و ابدی بودن اسلام است که کلیات آن در قرآن آمده است. تبیین آنها نیاز به یک قرآن شناس دارد که به فقه و اصول و حدیث اشراف داشته باشد تا آسیب‌های روشی به مراتب کمتر شود.