مصاحبه درباره شهید صدر

متن مصاحبه با استاد سيدمنذرجكيم

س- آیا نظریات شهید صدر و روش ایشان در طرح موضوعاتی نو می تواند پاسخ گوی نیازهای فعلی ما باشد و در جامعه ایجاد تحول نماید؟

ج- اگر شرايط مناسب براى رسيدن به درک عمق نسبت به دیدگاه و نظریه ایشان ايجاد شود، می توانيد تاثیر آشكار نظريات اين شهيد بزرگوار در پاسخ گويى به نياز هاى روز مشاهده كنيد و بلكه برتر از آن تحولات و پيشروى ها را نيز در امتداد اين مسير به خوبى خواهيد ديد اما واقعیت این است که به دلیل نبود شرايط و فضاهاى مناسب و عدم طرح افکار و نظریات ایشان به صورت شايسته در محافل فکری، بررسى ميزان تاثیرات اجتماعى نظریات ایشان به طور جدی قابل پى گيرى نیست.

اين در حالى است كه افکار شهید صدر همچنان در نوع خود بی نظیر است، مثلا نوآوری این شهید بزرگوار در طرح مسئله سنن تاریخ و انواع آن تا کنون بی رقیب بوده است و بنده در حد مطالعات خود تا به امروز كسى را نیافته ام که این مساله را به سبکی که شهید صدر ارائه نموده اند ، مطرح کند.

شهید صدر سنن تاریخی را به سه دسته تقسیم می کند اين در حالى است كه دیگر مفسران سنن تاریخی را تنها به دو بخشِ مطلق و مشروط تقسيم كرده اند، آنچه شهيد صدر به اين مجموعه مى افزايد ” سنت موضوعی ” است كه در بر گيرنده ى سنت هایی همچون سنت دين گرايى و خلافت مى باشد که البته تقسيم ايشان به حق و صحيح تر از تقسيم ديگر مفسران است چرا كه به نظر دقيق علمى روشن مى گردد كه سنت هايى مانند دين گرايى و خلافت را نمی توان ذیل هيچكدام از دو بخش سنت هاى مطلق و يا سنت هاى مشروط  قرار داد.

در توضيح اين مطلب مى توان گفت سنت های مشروط مانند «ان تنصروا الله ینصرکم و یثبت اقدامکم» و «من یتوکل علی الله فهو حسبه» سنت هايى هستند كه با اراده و اختیار می توان  از آن ها تخلف نمود در حالى كه سنت هايى مانند «کتب ربکم علی نفسه الرحمه» از آن دسته سنت هايى هستند كه به هیچ وجه نمی تواند مورد تخلف واقع شود و به آن ها سنت هاى مطلق مى گويند.

اما آنچه به عنوان نوآوری شهید صدر در طرح سنن موضوعی مطرح شد اين است كه ایشان می فرماید سنن موضوعى سنت هايى را شامل مى شود كه حکم آن ها در کوتاه مدت و نه در دراز مدت قابل تغییر است، این سنت ها مواردى را شامل مى شوند كه ممكن است در کوتاه با اِعمال زور قابل تخلف باشند ولی در دراز مدت نمی توان از آن ها تخلف نمود و آن ها را به طور كامل محو نمود مثلا سنت دین گرايى را می توان تحت این دسته از سنن قرار داد، و در این باب می توان حکومت شوروی را مثال زد این حکومت در کوتاه مدت (به مدت هفتاد سال) توانست مردم را از نیازشان به دین منع کند ولی این حکومت در دراز مدت نتوانست بی دینی را بر مردم تحمیل کند و نظام بی دینی از هم پاشید و مردم دوباره به دین بازگشتند.

ایشان موضوعات دیگری همچون «قیمومت زن بر مرد» و «سنت خلافت» را به عنوان سنت هايى الهى كه ذيل بخش سنن موضوعى قرار مى گيرد طرح می نمايد و در واقع با طرح اين نگاه كه «انسان خلیفه الهی است» وارد بحث نظریه اجتماعی می شود و بحثی کاملا ابتکاری و متفاوت از نگاه دیگر اندیشمندان و مفسران اسلامی ارائه می کند.

تاثیر اندیشه های شهید صدر بر روی ديگران بر اساس ظرفیت افراد متفاوت است، امروز افرادی هستند که در محضر شهید صدر درس نخوانده اند ولی می توان مدرسه و فکر آن ها را متاثر از شهید صدر دانست و در حقيقت اين افراد به خوبى توانسته اند به بازخوانی و بازنویسی نظریه های اين شهيد بزرگوار بپردازند.

شهید سيد محمد باقر صدر نابغه ای بود که فراتر از زمان و مکان خویش حرکت می کرد و نظریاتی را مطرح می نمود که در زمان طرح آن ها قابل ادراک و حتی تدریس نبودند، مثلا در زمان طرح نظریه استقراء دسترسى ایشان به منابع بسیار کم و محدود بود و در حقيقت این نظریه با اندیشه ى بلند ایشان و بحث و گفت و گوهاى علمى با شاگردان به پختگی رسید ، شايد به همین دلیل است هر کسی توانایی تدریس این نظریه را نداشته و مى توان گفت در زمان تدوين آن هیچ کس همچون آیت الله سيد كاظم حائری – كه خود ايشان در شکل گيرى اين نظريه تاثير اساسى داشته اند – نمى توانست این نظریه را تدریس کند.

اما در باب كتاب «مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید السید محمد باقر الصدر»(جامعه شناسی قرآنی در اندیشه های شهید صدر) كه يكى از كار هاى بنده در باب آثار و نظريات علامه بزرگوار شهيد سيد محمد باقر صدر است بايد بگويم كه بنده در اين کتاب ایده هاى قرآنی شهید صدر در باب جامعه را مورد بازخوانى قرار داده ام ، بحث هايى مانند اين که يك جامعه قرآنى چه ویژگی هایی دارد؟ و بر کدام اصول و نظريه استوار است؟ و…

در حقیقت شهيد صدر اصل این ایده را در «فلسفتنا» مطرح نموده است ولی فرصت پرداختن به آن در طول عمر مبارک ايشان پیش نیامد.

زيرا شهيد صدر بحث هاى اقتصادى خود را كه با عنوان ” اقتصادنا ” ارائه شد، بر بحث هاى اجتماعى و كتاب ” مجتمعنا ” مقدم نمود در حالى كه به طور منطقى بحث هاى اقتصادى در حقيقت يكى از فروع نظريه ى اجتماعى ايشان است، در باب چرايى اين تقديم با توجه به مطالعاتی که داشتم مى توان گفت : دلیل تقدیم «اقتصادنا» بر «مجتمعنا» حساسیت اوضاع سياسی عراق در آن زمان و ورود اندیشه های مارکسیستی در درونمايه ى نظام سياسى اقتصادی عراق بود ، خوب در چنين فضايى شهید صدر می خواست هم عظمت اسلام را به عنوان جامع ترین ادیان نمایان سازد و هم در مقابل شبهات و هجمه هاى ماركسيستى پاسخ گوى نيازهاى فكرى جامعه ى اسلامى آن زمان باشد، لذا شما می بینید که جلد اول «اقتصادنا» در حقيقت خمیر مایه ای اجتماعی با رویکردی اقتصادی است.

همين طور جزوه ى «الاسلام یقود الحیاة» که ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به حضرت امام تقدیم نمودند، در حقیقت رونمايىِ ابعادی کوچک از جامعه ای قرآنى بود که در «المدرسة القرآنیة» نظریه ى آن را ارائه کرده بود .

شهيد صدر در نظر داشت پایه های کتاب ” مجتمعنا ” را بر این جزوه که از لحاظ مفهومی به بحث هاى جامعه ى قرآنى بسيار نزدیک است ، مطرح نمايد که تمام این مطالب اساس کار بنده در کتاب ” مجتمعنا ” (جامعه شناسی قرآنی در اندیشه های شهید صدر) شد.

در حقيقت کار بنده در کتاب «مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید السید محمد باقر الصدر» بازخوانی مجموعه بحث های مجتمعنا و گردآوری آن ها در یک مجموعه ى به هم پیوسته شبیه به اقتصادنا و فلسفتنا است.

بنده در کتاب «مجتمعنا فی فکر وتراث الشهید السید محمد باقر الصدر» با الهام از روش ایشان در نگارش دو نظریه ى «فلسفتنا» و «اقتصادنا» به ترتیب سه مرحله:

 1-مباني نظريه اجتماعی اسلام،

 2-نظریه ى اجتماعی اسلام

 3- نظام اجتماعی  اسلام     را مطرح کرده ام.

در جلد اول این اثرمبانی نظریه ى اجتماعی و نظریه ى اجتماعی شهید صدر را بر اساس مستندات قرآنی و با یک نگاه فرامذهبی – بدون پرداختن به مسائل روائی – ارائه نموده ام

که بر اين اساس می توان آن را در سراسر جهان اسلام عرضه کرد و متعلق به مذهب خاصی نمی باشد.

اما  بخش نظام اجتماعی بر اساس نگاه شهید صدر نیازمند تدوین جلد دیگری است که امیدوارم خداوند متعال توفیق این کار را به من بدهد.